Grizu Patlaması Nerede Oldu? — Toplumsal Yapının Derin Çatlaklarında Bir İnceleme
Bir Araştırmacının Yeraltına İnişi
Bir sosyolog olarak maden ocaklarına indiğimde, yalnızca kömürün değil, toplumun da katmanlarını görürüm. Grizu patlaması dediğimiz olay, aslında bir ülkenin ekonomik yapısından, kültürel kodlarına kadar uzanan derin bir hikâyedir. “Nerede oldu?” sorusu, yalnızca bir coğrafi sorgu değildir; aynı zamanda “hangi toplumda”, “hangi koşullarda” ve “hangi değerler içinde” gerçekleştiğini de sorar. Grizu patlaması denince akla Zonguldak, Soma, Amasra gibi isimler gelir. Ama gerçekte bu patlamalar, yalnızca bir şehirde değil, toplumun bilinçaltında gerçekleşir. Çünkü her patlama, toplumsal yapının bastırdığı bir çığlığın yankısıdır.
Toplumsal Normlar ve Görünmeyen Kabuller
Bir toplumda normlar, insanların neyin “normal” sayıldığını belirler. Türkiye’de madencilik, özellikle erkekliğin sembollerinden biri olarak görülür. “Erkek adam yerin dibine iner, ekmeğini oradan çıkarır.” Bu söz, hem bir övgüdür hem de bir yük.
Madende çalışan erkek, ailesini geçindiren bir kahraman olarak anlatılır; ancak bu kahramanlık, sistemin yarattığı riskleri görünmez kılar. Çünkü tehlike, toplumsal bir “kabullenme”ye dönüşmüştür.
Toplum, her grizu patlamasından sonra kısa bir süre yas tutar, sonra yeniden unutmayı öğrenir. Unutmak, burada bir toplumsal savunma mekanizmasıdır; acıdan kaçmanın kolektif biçimidir.
Cinsiyet Rolleri: İşlev ve İlişki Arasındaki Uçurum
Bir grizu patlaması olduğunda, haberlerde genellikle erkek isimleri okunur. Çünkü maden, erkeklerin dünyasıdır. Kadınlar ise bu dünyanın çevresindedir — bekleyen, ağlayan, dua eden, yas tutan…
Bu ayrım, yalnızca iş bölümünden değil, toplumsal cinsiyet rollerinin köklü kalıplarından kaynaklanır. Erkekler yapısal işlevleri — üretmek, taşımak, kazmak, inşa etmek — üstlenirken, kadınlar ilişkisel işlevleri taşır: bağ kurmak, hissetmek, dayanışmak.
Bu roller, görünürde tamamlayıcıdır; fakat derinlemesine bakıldığında, erkek emeğinin yüceltilip kadın emeğinin görünmezleştirildiği bir düzenin izlerini taşır.
Bir madencinin eşi, yalnızca bir “madenci karısı” değildir. O, yeraltında süren mücadelenin yerüstündeki devamıdır. Çocuğunu yetiştirirken, aynı zamanda riskin gölgesinde bir yaşam inşa eder. Ama toplum, onun emeğini ölçmez; çünkü bu emek üretim bandında değil, duygusal dayanıklılığın alanındadır.
Kültürel Pratikler ve Dayanışmanın Dili
Patlamalardan sonra oluşan toplumsal refleksler, kültürel pratikleri açığa çıkarır. Örneğin cenazelerdeki ağıtlar, yalnızca bir kaybın değil, bir sistemin acısının ifadesidir.
Köylerde kadınların bir araya gelerek oluşturduğu dayanışma ağları, sessiz ama güçlü bir direniş biçimidir. Erkekler işlevsel olarak yitirilen düzeni yeniden kurmaya çalışırken, kadınlar ilişkisel olarak yasın anlamını taşır. Grizu patlaması burada, yalnızca fiziksel bir olay değil, kültürel bir travmanın tekrarı haline gelir. Her patlama, toplumsal hafızada bir iz bırakır; ama bu iz, zamanla ekonomik zorunlulukların, politik hesapların ve kültürel kabullerin altında silikleşir.
Toplumun Aynasında Görünmeyen Sorumlular
Sosyolojik açıdan “grizu patlaması nerede oldu?” sorusu, bizi mekândan çok yapıya yönlendirir. Çünkü asıl patlama, üretimin merkezine yerleştirilmiş değersizlik anlayışında olur.
Yerin altındaki basınç, yalnızca metanın değil, emeğin, adaletin ve insana verilen değerin de basıncıdır.
Patlama, görünüşte fiziksel bir kazadır; ama gerçekte, toplumun yapısal adaletsizliklerinin bir dışavurumudur. Kadınların sustuğu, erkeklerin susmak zorunda kaldığı bir düzende, tehlike kaçınılmaz hale gelir. Toplumsal normlar değişmedikçe, grizu yalnızca yerin altında değil, sistemin içinde de birikmeye devam eder.
Birlikte Düşünmeye Davet
Bu yazı, bir suçlama değil, bir davettir.
Toplum olarak sormalıyız:
— Neden bazı mesleklerde ölüm “kaçınılmaz” sayılıyor?
— Neden erkeklerin tehlike altındaki emeği kutsanırken, kadınların sessiz dayanıklılığı görmezden geliniyor?
— Ve neden unutmak, dayanışmanın yerini alıyor?
Grizu patlaması nerede oldu? sorusunun cevabı artık coğrafi değildir. O, ailelerde, kurumlarda, dillerde, sessizliklerde gerçekleşir.
Bir toplum, kendi çatlaklarına bakmadan hiçbir felaketi anlayamaz.
Ve belki de en acı gerçek şudur: Grizu, sadece yeraltında değil; toplumsal yapımızın içinde, her bastırılmış nefeste birikiyor.